Coronavirus: Contractuele gevolgen

1. Overmacht
Het uitgangspunt is dat contractuele afspraken nageleefd moeten worden en dat de partij die zijn verplichting niet nakomt, de schade van zijn wederpartij door deze tekortkoming moet vergoeden. Maar er is een – in deze tijden belangrijke – uitzondering op de verplichting tot het vergoeden van schade bij een tekortkoming: een beroep op overmacht. Van overmacht is dus sprake als de tekortkoming niet kan worden toegerekend: 

“Een tekortkoming kan de schuldenaar niet worden toegerekend, indien zij niet is te wijten aan zijn schuld, noch krachtens wet, rechtshandeling of in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt.”

Of juridisch gezien sprake is van overmacht zal afhangen van de omstandigheden van het geval. Belangrijke vragen om te stellen zijn bijvoorbeeld: had iemand nog wat aan de situatie kunnen doen? Was er een oplossing mogelijk? Had het werk op een andere manier uitgevoerd kunnen worden? Had iemand hier rekening mee kunnen houden? 
Een succesvol beroep op overmacht heeft tot gevolg dat de partij die zijn verplichtingen niet na kan komen, niet gehouden is om de schade die zijn wederpartij hierdoor lijdt te vergoeden. In de wet staat immers:

"Iedere tekortkoming in de nakoming van een verbintenis verplicht de schuldenaar de schade die de schuldeiser daardoor lijdt te vergoeden, tenzij de tekortkoming de schuldenaar niet kan worden toegerekend.”

Naast de wettelijke gevolgen van overmacht, wordt in algemene voorwaarden vaak toegelicht wat onder overmacht wordt verstaan én wat de gevolgen ervan zijn. In artikel 6 van de Cumela-voorwaarden is zo’n toelichting opgenomen. In de tekst staat:

Overmacht
6.1. Opdrachtnemer is gerechtigd de uitvoering van zijn verplichtingen op te schorten voor de duur van een overmacht situatie.

6.2. Onder overmacht wordt mede verstaan een omstandigheid die ten tijde van het sluiten van de overeenkomst redelijkerwijze niette verwachten was en buiten de invloedssfeer van opdrachtnemer ligt. Daaronder wordt mede verstaan: overheidsmaatregelen, bijzondere weeromstandigheden, stakingen, vervoersstremmingen, ziekte, onlusten en/ of oorlogen, en een toerekenbare tekortkoming in de nakoming en/of overmacht aan de zijde van die personen waarvan opdrachtnemer afhankelijk is voor de fabricage en/of levering van producten.

6.3. Overmacht kan nimmer grond zijn voor schadevergoeding aan opdrachtgever.

Opdrachtnemer in dezen is de partij die de werkzaamheden uitvoert en dus de cumelaondernemer. Onder overmacht wordt mede verstaan overheidsmaatregelen en ziekte, dus coronavirus is mogelijk een overmachtssituatie. In dat geval mag de ondernemer zijn werkzaamheden tijdelijk stilleggen voor – in dit geval – de duur van de overheidsmaatregelen met betrekking tot coronavirus. Daarnaast wordt in het derde lid bepaald dat de cumelaondernemer geen schadevergoeding is verschuldigd aan zijn opdrachtgever wanneer de schade wordt veroorzaakt door de opschorting van het werk. 

2. Stilleggen/opschorten werkzaamheden
Wanneer verplichtingen uit een overeenkomst tijdelijk niet nagekomen kunnen worden, maar partijen de overeenkomst wel in stand willen laten, kan mogelijke een beroep op opschorting kunnen worden gedaan. In de wet staat:

"Een schuldenaar die een opeisbare vordering heeft op zijn schuldeiser, is bevoegd de nakoming van zijn verbintenis op te schorten tot voldoening van zijn vordering plaatsvindt, indien tussen vordering en verbintenis voldoende samenhang bestaat om deze opschorting te rechtvaardigen.”

Denk hierbij aan situaties waarbij de betaling kan worden opgeschort zo lang de wederpartij niet levert. Mochten er fatale termijn en stilstand vergoedingen zijn overeengekomen ga daar dan zo spoedig mogelijk over in overleg.

3. Beëindigen overeenkomst
In principe mag een opdrachtnemer op ieder moment een overeenkomst opzeggen, dus ook vanwege coronavirus. Een opzegtermijn is daarbij niet nodig. Uiteraard heeft een opzegging wel gevolgen. Als opdrachtnemer heb je in dat geval wél recht op een vergoeding van grofweg het werk wat je al hebt verricht. Het is in deze situatie in principe niet relevant of een opdracht schriftelijk is overeengekomen of niet, omdat dit uitgangspunt voortvloeit uit de wet. Uiteraard levert een niet-schriftelijke overeenkomst wel eerder discussies op, omdat er minder afspraken zijn gemaakt waar op teruggevallen kan worden.

Maar: van bovenstaand uitgangspunt mag in een contract worden afgeweken. Zo kan in algemene voorwaarden staan dat een opdrachtgever niet zomaar mag opzeggen ofwel met een opzegtermijn of dat er meer dan de standaard vergoeding betaald moet worden als het werk vroegtijdig wordt beëindigd. Een opzegging heeft geen effect op het verleden: die prestaties blijven over een weer staan (en verschuldigd).

Naast opzeggen van een overeenkomst kan een overeenkomst ook worden ontbonden. Een ieder mag ontbinden wanneer de andere contractspartij zijn overeengekomen afspraken niet nakomt én deze tekortkoming een beëindiging van de overeenkomst rechtvaardigt. Een kleine tekortkoming zal dus geen grond zijn om een overeenkomst te ontbinden. Daarnaast moet het gaan om een contractuele bepaling die blijvend of tijdelijk onmogelijk is om na te komen. Of de tekortkoming nou te verklaren is door bijvoorbeeld overmacht speelt bij ontbinding geen rol, het gaat puur om de tekortkoming. Ontbinding mag per direct.

In tegenstelling tot opzeggen heeft ontbinding wel gevolgen voor het verleden: de wet bepaalt dat prestaties ongedaan gemaakt moeten worden. Overigens is het mogelijk hier contractueel van af te wijken. Daarnaast is het mogelijk om een schadevergoeding te vorderen wegens ontbinding, maar in dat geval kan overmacht wél een rol spelen. Voor een schadevergoeding is immers een tekortkoming nodig die ook toerekenbaar is aan de wederpartij.

4. Termijnen
Stel dat voor een werk strikte termijnen zijn opgenomen, maar dat die vanwege alle maatregelen niet gehaald kunnen worden. In dat geval biedt artikel 5.2 mogelijk uitkomst: 

“5.2. Opdrachtnemer heeft recht op verlenging van de termijn waarbinnen het werk zal worden opgeleverd indien door overmacht of door voor rekening van opdrachtgever komende omstandigheden, of door wijziging in de overeenkomst dan wel in de voorwaarden van uitvoering, niet van opdrachtnemer kan worden gevergd dat het werk binnen de overeengekomen termijn wordt opgeleverd.”

Ook in de UAV is het een en ander geregeld, waarbij het vooral belangrijk is dat er zo spoedig mogelijk een beroep wordt gedaan op termijnverlenging. Paragraaf 8 lid 4 UAV 2012 bepaalt dat de opdrachtgever op verzoek van de aannemer de bouwtijd kan verlengen, mits het verzoek schriftelijk is gedaan en tenminste 14 dagen voor het verstrijken van de bewuste termijn.

“4. De termijn, binnen welke het werk moet worden opgeleverd, kan door de opdrachtgever worden verlengd, hetzij eigener beweging, hetzij op een daartoe strekkend verzoek van de aannemer. Een verzoek van de aannemer om termijnverlenging zal slechts in overweging kunnen worden genomen, indien dit schriftelijk geschiedt en – behoudens ontheffing door de directie – ten minste veertien dagen voor het verstrijken van de termijn bij de directie is bezorgd.”

Op grond van paragraaf 8 lid 5 UAV 2012 heeft de aannemer recht op termijnverlenging als van hem door overmacht niet kan worden gevergd dat het werk tijdig wordt opgeleverd. 

“5. Indien door overmacht, door voor rekening van de opdrachtgever komende omstandigheden, of door het door of namens de opdrachtgever aanbrengen van bestekswijzigingen dan wel van wijzigingen in de uitvoering van het werk, niet van de aannemer kan worden gevergd dat het werk binnen de overeengekomen termijn wordt opgeleverd, heeft hij recht op termijnverlenging.”

Soms wordt geen opleverdatum afgesproken, maar wordt gewerkt op basis van werkbare dagen. Gesteld zou kunnen worden dat de Corona-epidemie én de bijbehorende maatregelen zorgen voor onwerkbare dagen. In principe is paragraaf 8 lid 2 UAV geschreven voor onwerkbaar weer, maar dat staat er niet letterlijk. Daarom zou de bepaling zo gelezen kunnen worden dat ook stillegging vanwege coronavirus leidt tot onwerkbare dagen.

Vertraging leidt normaal gesproken tot kortingen, maar in paragraaf 42 lid 3 UAV is bepaald dat geen korting wordt opgelegd voor dagen waarop de bouw door overmacht wordt vertraagd: 

“3. Geen korting wordt opgelegd voor na de opleveringstermijn verstreken dagen die geen werkdag zijn. Evenmin wordt korting opgelegd voor de zowel binnen als na bedoelde termijn gevallen dagen, dat de oplevering door overmacht is vertraagd, voor zover daarmede bij een verleende termijnverlenging geen rekening is gehouden. Vertraging in de voortgang van het werk door bedrijfsstoornissen en – indien de opleveringstermijn niet is bepaald in werkbare werkdagen – door onwerkbare dagen, wordt daarbij slechts als overmacht aangemerkt, voor zover die vertraging van ongewone duur is geweest.” 

Indien vanwege “bedrijfsstoornissen” of door onwerkbaar weer (als de bouwtijd niet in werkbare dagen wordt geteld) vertragingen van ongewone duur worden opgelopen, mogen geen kortingen worden opgelegd. Dat gaat dus niet op als de vertraging maar enkele dagen heeft geduurd, want dan is er geen sprake van ongewone duur. 

5. Prijzen en tarieven
Het is ook goed denkbaar dat prijzen en tarieven worden beïnvloed door het coronavirus. Onder omstandigheden is het mogelijk om prijzen en tarieven aan te passen. In de Cumelavoorwaarden is het volgende opgenomen:

“4.8. Opdrachtnemer is gerechtigd prijsstijging van kostprijsbepalende factoren waaronder in ieder geval, maar niet uitsluitend, begrepen de kostprijs van grond- en brandstoffen, materialen, fabricage, transport, valutawisselkoersen, stort- en verwerkingstarieven en dergelijke, zulks ter beoordeling van opdrachtnemer, die zijn ontstaan na het tot stand komen van de overeenkomst, doch voor de op/aflevering, aan opdrachtgever door te berekenen.”

En let op de mits die volgt op voorgaande passage:
“…Indien opdrachtnemer dit doet binnen 3 maanden na het sluiten van de overeenkomst, heeft opdrachtgever het recht de overeenkomst te ontbinden, van welk recht hij gebruik moet maken binnen 8 dagen na kennisgeving van de prijsverhoging. Ontbinding van de overeenkomst op deze wijze geeft geen der partijen het recht op schadeloosstelling.”

Ook in de wet is iets opgenomen over het doorberekenen van prijsstijgingen, waarbij het voorbehoud is gemaakt dat slechts een beroep op dit artikel kan worden gedaan wanneer de aannemer de opdrachtgever zo spoedig mogelijk voor de noodzaak van een prijsverhoging heeft gewaarschuwd. In artikel 7:753 BW staat: 

“1. Indien na het sluiten van de overeenkomst kostenverhogende omstandigheden ontstaan of aan het licht komen zonder dat zulks aan de aannemer kan worden toegerekend, zal de rechter op vordering van de aannemer de overeengekomen prijs geheel of gedeeltelijk aan de kostenverhoging kunnen aanpassen, mits de aannemer bij het bepalen van de prijs geen rekening heeft behoeven te houden met de kans op zulke omstandigheden.”

Overigens is wel van belang dat het gaat om substantiële prijsstijgingen. Van belang zijn in dat geval de verhouding van de post waarvan de prijs stijgt met de totale aanneemsom, de gevolgen voor de winstmarge of de in de aanneemsom opgenomen risicopost. 

Ook in de UAV 2012 zijn bepalingen opgenomen over prijsstijgingen. Het is van belang of de prijsverhogende factoren voorzienbaar waren of niet op het moment dat het nemen van de corona-maatregelen.

Kon de opdrachtnemer de maatregelen voorzien ten tijde van het sluiten van de overeenkomst? In dat geval kon de opdrachtnemer de mogelijk extra kosten in de prijs verdisconteren. De schade die voortvloeit uit de maatregelen komt dan ook voor rekening van de opdrachtnemer (paragraaf 6 lid 12 UAV).
Waren de maatregelen nog niet te voorzien op het moment dat de overeenkomst werd gesloten? Dan dient de opdrachtgever de schade die daardoor geleden wordt te compenseren (paragraaf 6 lid 13 UAV). De aannemer had immers geen enkele mogelijkheid de geleden schade te begroten en te verdisconteren in de prijs. De schade behoort derhalve voor het risico van de opdrachtgever te komen.

6. Onvoorziene omstandigheden
Mocht (alleen) het Burgerlijk Wetboek van toepassing zijn, dan zal een beroep moeten worden gedaan op artikel 6:258 BW, onvoorziene omstandigheden. Het moet daarbij gaan om omstandigheden die op het moment van sluiten van de overeenkomst nog in de toekomst lagen en die dusdanig zijn dat de wederpartij van degene die herziening van de overeenkomst verlangt, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde instandhouding niet mag verwachten. De rechter dient zich daarbij echter terughoudend op te stellen. Slechts bij hoge uitzondering kan een contract wegens onvoorziene omstandigheden worden aangetast. Of het coronavirus kwalificeert als een onvoorziene omstandigheid zal dus de vraag zijn en sterk afhangen van de omstandigheden van het geval.

Tenslotte
Ook voor lopende projecten geldt dat het verstandig is zo snel mogelijk het gesprek met contractspartijen aan te gaan. Een door alle partijen gedragen, redelijke oplossing is in deze bijzondere situatie waarschijnlijk te verkiezen boven oplossing via de juridische weg.

Meer informatie?
Heb je andere vragen of wil je meer weten over dit onderwerp? Bel dan gerust met de Ondernemerslijn: 033 - 247 49 99  of mail naar [email protected]. Voor meer inhoudelijke vragen kun je ook terecht bij Cumela Advies, via [email protected] of 033- 247 49 40.